Teoria i praktyka

W komuniźmie, nawet przekonany komunista nie mógł głośno i otwarcie mówić o błędach, problemach i wyzwaniach ustrojowych. To władza decydowała co, gdzie i komu wolno mówić. Charakterystyczne były niewydolność i przerost biurokracji. Tym liczniejszej, że organizacja państwowa (jak rząd i ministerstwa) była dublowana przez struktury monopartii, w teorii jedynej siły politycznej w kraju. W praktyce, układ rządzący był wypadkową relacji w trójkącie bezpieka-partia-wojsko. Hipotetycznie, najważniejszy był Zjazd Partii (na który delegatem mógł zostać teoretycznie każdy), gdzie wybierano Komitet Centralny, kierujący partią między Zjazdami. W praktyce, rządziło jeszcze węższe grono, czyli Biuro Polityczne z Sekretariatem Partii. Czemu Sekretariat? Była to kopia systemu sowieckiego. Pierwszy wódz ZSRR, Włodzimierz Lenin, formalnie był Przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych – kimś na kształt premiera. Później, w 1937, ustanowiono Prezydium Rady Najwyższej – kolegialną głowę państwa. Jej Przewodniczący oficjalnie był najważniejszą osobą w państwie. W rzeczywistości, dyktator ZSRR Józef Stalin w l. 1922–53 formalnie był tylko Sekretarzem Generalnym partii. Stąd znaczny wzrost pozycji tej funkcji, który utrzymał się do końca komunizmu.

W maju 1945 Władysław Gomułka mówił na plenum: ‘Zaczyna w państwie naszym ponad naszymi głowami wyrastać drugie państwo. Organa bezpieczeństwa same robią pewną politykę, do której nikt się nie ma wtrącać (…) Daje się u nas w więzieniach ludziom zwierzęce warunki. Z tym trzeba skończyć’. Gomułka nie chciał lub nie umiał pojąć, że właśnie skrytykował plan komunistów, od dawna wyznaczony na najwyższym szczeblu. W nocy 29/30 września 1944, gdy dogasało Powstanie Warszawskie, Stalin wydał polskim komunistom – reprezentowanym przez Bolesława Bieruta – polecenie zaostrzenia represji przez bezpiekę wobec całego społeczeństwa, a zwłaszcza przeciwników politycznych. A w 1948 Stalin wymienił Gomułkę na całkowicie zależnego od siebie Bieruta. Gomułka trafił do więzienia, a Bierut awansował na przywódcę kraju.