Allah i Madonna

Średniowiecze popularnie zwie się wiekami ciemnymi. Można się z tym zgodzić tylko dla kilku pierwszych stuleci po upadku Cesarstwa Rzymskiego. Wtedy, wędrówka ludów zmieniła etniczną i polityczną mapę Europy. Na zgliszczach Imperium powstały kraje rządzone przez tych, których Rzymianie nazywali barbarzyńcami. Ponieważ przybysze byli niepiśmienni i sporo czasu upłynęło, nim pismo znów stało się normą w rządzeniu – niewiele wiadomo o tym okresie. Ale późne średniowiecze, jego katedry i szybko rosnące miasta, to o wiele wyższa kultura, niż wczesne wieki średnie.

Szybka ekspansja islamu po śmierci Mahometa w 632 r. nie zerwała więzi gospodarczych Wschodu z Zachodem. Dawnymi szlakami nadal poruszali się nieustraszeni kupcy. Dzięki nim wyższa od wyrobów chrześcijan kultura materialna islamu – obiekt pożądania elit duchownych i świeckich – była nadal dostępna, choć bardzo kosztowna. Moda na orientalne produkty zaczęła się wcześnie i trwała długo. Jej przejawy to staropolskie kontusze i żupany, ale też specyficzne, niespodziewane elementy.

Około 1423 Gentile da Fabriano maluje „Pokorną Madonnę”. Na obrazie Dzieciątko Jezus leży na drogocennej szacie. Na niej czytamy: „Lā ilāha illa Allāh”. To fragment szahady, muzułmańskiego wyznania wiary: „Nie ma boga prócz Boga (jedynego)”. To nie jedyna sytuacja, gdy w chrześcijańskiej sztuce sakralnej artysta oddał każdy szczegół przedmiotu, który miał przed sobą. Zapewne nie posiadał owej szaty na własność, była zbyt droga. Prawdopodobnie wypożyczył ją malarzowi jakiś możny, świecki lub duchowny. Artysta umieścił na obrazie napis, którego nie rozumiał. Ukazanie Jezusa lub Madonny w możliwie najbardziej uroczysty sposób, z wykorzystaniem najcenniejszych przedmiotów, było logicznym. Niektóre z tych przedmiotów pochodziły ze świata islamu.

2 października 1413 zawarto unię horodelską. Potwierdzono ścisły związek Korony i Litwy. Wtedy, świeżo po zwycięstwie grunwaldzkim (1410), jako groźbę postrzegano Krzyżaków i Tatarów. Jeszcze nie była nią słaba Moskwa, ani odległa Turcja. Ale wkrótce miało się to zmienić.